بررسی فراتحلیل اثر بخشی بازی درمانی بر کاهش علائم و نشانه های کودکان دارای اختلال نافرمانی مقابله ای (odd)

مقدمه

از آنجا که کودکان نیروی فعال و پویای جامعه به شمار می روند . تلاش بر

ای از میان برداشتن مشکلات آنان و فراهم نمودن شرایط و امکانات برای آنان ضروری به نظر می رسد از جمله این مشکلات میتوان به اختلالات رفتاری آنان اشاره کرد . یکی از شایع ترین اختلال های رفتاری اختلال نافرمانی مقابله ای (ODD) است که تقریبا همیشه در روابط بین فردی و عملکرد کودکان تداخل میکند . این کودکان اغلب دوست و رفیقی ندارند و روابط انسانی برای آنان رضایت بخش نیست . کودکان ODD علی رغم هوش کافی به دلیل عدم مشارکت و مقاربت در برابر انت

ظارات بیرونی و اصرار بر حل مشکلات به کمک دیگران در مدسه پیشرفت چن

دانی ندارند و ممکن است مردود شوند . مشکلات یاد شده موجب کاهش اعتماد به فس ، تحمل کم در ناکامی ها ، خلق افسرده و حملات کج خلق میشوند ( 1) . پیش آگاهی این اختلال نامطلوب بوده و کودکان مبتلا در ساله ای آینده در معرض خطر رشد مشکلات دیگر همچون اختلال سلوک خلقی ، پیش اضطرابی ، مصرف مواد و الکلیسم ( 1،3) (2) (4) و نیز اختلال شخصیت ضد اجتماعی و رفتارهای بزهکارانه در دوران بلوغ و بزرگسالی قرار می گیرند (5).

ابعاد مختلف این اختلال مبانی نظریه پردازای ها و پژوهش های عملی زیادی قرار گرفته است و به دلیل مشکلات رو به رشدی که اختلال نافرمانی مقابله ای در زندگی کودک و اطرافیان و ایجاد میکند ، توجه بسیاری از پزوهشگران به روش های درمانی این اختلال جلب شده است(6) در طول سالیان متعددی روش های درمانی متنوعی برای مواجهه با مشکلات شناختی –رفتاری و هیجانی کودکان مبتلا به اختلال بی اعتنایی مقابله ای به کار گرفته شده است به طور کلی میتوان مداخلات مربوط به اختلالات ایذایی از جمله اختلال نافرمانی مقابله ای را در سه قلمرو درمانگری کودک محور ( 7) درمانگری های مدرسه محور ( 8) و درمانگری های خانواده محور ( 9) قرار داد به نحوی که برنامه های آموزشی مهارت های اجتماعی برای افزایش انعطاف پذیری و تحمل ناکافی در بین همسالان و درمان  هایی مانند بازی درمانی های شناختی برای آموزش حل مشئله و کاهش منفی گرایی وده است ( 10)

مطالعات کودک محور به طور مستقیم برروی مجموعه مارت های اجتماعی ک

ودک تمرکز دارد نتایج پژوهش ها حاکی از آن است که برای پیشگیری و اصلاح بسیاری از اختلالات رفتاری به ویژه اختلال رفتار مقابله ای و بی اعتنایی به عنوان نخستین یا مهم ترین گام می بایست به ارزیابی و پرورش مهارت هایفردی و اجتماعی کودکان پرداخته شود زیرا اگر بخواهد از حداکثر ظرفیت های ذهنی و توانمندی های بالقوه ی خود بهرمند شود می بایست از نگرش مثبت نسبت به خود هم چنین انگیزهای فردی برای تلاش برخود دار باشد (11) دراین بین بازی درمانی از جمله مهم ترین درمان هایی است که در رابطه با کودکان انجام شده است . بازی درمانی تاثیر مستقیمی بر رشد فکری کودک دارد . همچنین میتواند برروی  یادگیری کودک نیز اثر گذار باشد . این موضوع امروزه تا حدی مورد توجه متخصصان قرار گفته که علمی به نام بازی درمانی را به وجود آورده است . انو

اع بازی هایی که برای بهبود شرایط و تغییر رفتارها در کودکان مختلف انجام میشود از جمله بازی های اکتشافی است که سبب چالاکی و افزایش مهارت های حسی و حرکتی و تقویت سیستم عصبی کودک میشود . بازی های عاطفی اجتماعی نیز به کودکان کمک میکند تا احساسات ، ناکامی ها و اضطراب های خود را بیان کنند . بازی های ذهنی نیز تکامل ذهن کودک را منجر میشوند . در واقع بازی درمانی روشی است که به یاری آن کودکان می توانند مسائل خود را بدست خویش حل کنند . بازی در مانی به کودک اجازه میدهد جهان را در مقیاس کوچک با دستان خود بسازد و تحت نقوذ خود در بیاورد.اسکالین (1982) اصول پایه ای را برای اجرای بازی درمانی معرفی

کرد و معتقد بود بدون رعایت این اصول روابطه و شرایط اولیه برای بازی درمانی ایجاد نخواهد شد . تحقیقات انجام شده نشان داده است که بسیاری از اختلالات توسط بازی درمانی قابل حل و یا بهبود می بابد ازجمله افسردگی کودکان ، ترسها واضطراب های کودکان ، شب اداری ، ناخن جویدن ، پرخاشگری ، دروغ گویی و به طور کلی اختلالاتی که ریشه در احساس

ات و هیجانات کودک ، سازگاری او با محیط را دارند بیشترین تاثیر را از بازی درمانی دریافت میکنند (12). اختلال نافرمانی مقابله ای از جمله اختلالاتی است که کودک در آن دچار پرخاشگری می باشدو مکررا ازکوره در می رود ، کینه توز است و به دنبال انتقام می گردد از نظر احساسی بسیار زود رنج می باشد و فعالانه از مقررات سرپیچی می کند( 13،14) با توجه به این موضوع و تحقیقات انجام شده  به نظر می رسد درمان موثری برای کودکان دچار اختلال نافرمانی مقابله ای باشد . و در این رابطه تحقیقاتی صورت گرفته است هدف از پژوهش حاضر بررسی فرا تحلیل اثر بخشی بازی درمانی بر کاهش علائم و نشانه های کودکان دارای اختلال اختلال نافرمانی مقابله ای (ODD) می باشد .

روش پژوهش :

جامعه آماری نمونه و روش اجرای پژوهش در این تحقیق باتوجه به هدف پژوهش از روش فرا تحلیل استفاده شده است . در فرا تحلیل اصلی اساسی ، محاسبه اندازه اثر برای تحقیقات مجزا و برگرداند آنها به یک ماتریس مشترک  ( عمومی ) و آنگاه ترکیب آنها برای دستیابی به میانگین تاثیر است.حجم اثر مفهوم اصلی در فرا تحلل است و مقدار رابطه بین یک متغیر و متغیر دیگرا را به شیوه استاندارد نشان میدهد . فرا تحیلیل شیوه ای دقیق برای ترکیب هدفمند نتایج مطالعات متعدد برای دستیابی به بر آوردی بهتر درباره واقعیت است (15)( ، و شامل مراحل زیر می باشد الف یک جستجوی فراگیر برای تمامی مدارک موجود ب) به کارگیری معیارهای روشن برای تعیین پژوهش های قابل شمول ج) تعیین یک اندازه اثر برای هر تحقیق و د) یکی  کردن اندازه های اثر پژوهش ها تا رسیدن به یک بر آورد کلی از شیوع ، رابطه یا تاثیر یک رفتار . در فرا تحلیل اندازه اثر نشان دهنده میزان یا درجه حضور یک پدیده در جامعه است . با در دست داشتن آماره هایی مانند T ،f ، x  می توان شاخص  اندازه های اثر 1/0، 3/0 ، 5/0 به ترتیب کوچک ، متوسط و بزرگ قلمداد می باشد(16) .

جامعه آماری پژوهش ، پایان نامه های کارشناسی ارشد و دکترا ( مراجعه به پژوهشگر به کتابخانه دانشگاه ) مجلات علمی –پژوهشی در حوزه روان شناسی و علوم تربیتی ، بانک منابع اطلاعاتی جهاد دانشگاهی ، مرکز اسناد ایران بود . اختلال نافرمانی مقابله ای (ODD) ، مداخلات  بازی درمانی واژه هایی بود که جستجو شد. این تحقیقات در مجلات علمی –پژوهشی در طی ده سال گذشته (1386-1396) در زمینه مداخلات بازی درمانی بر نشانه های ODD انجام و چاپ شده بودند وحجم نمونه مناسبی داشته و از لحاظ روش شناسی ( فرضیه سازی ، روش تحقیق ، جامعه آماری ، حجم نمونه ، روش اندازه گیری ، ابزار اندازه گیری ، روایی و پایایی ابزار اندازه گیری ، فرضیه های آماری ، روش تحیلیل آماری و صحیح بودن محاسبات آماری ) شرایط لازم را داشته اند . در تحلیل نهایی وارد شده اند .بخش مهمی از روند فرا تحلیلی رمز گذاری متغیرهای های تعدیلی کننده است که به طور طبیعی با اثرات مورد بررسی گره خوده اند .این اطلاعات به صورت جداگانه در جدول 3 و 4 کدگذاری شده اند و میتوان اندازه اثر را در انواع مختلف مطالعاتی بررسی کرد . در واقع در این تحقیق پژوهش ها و مطالعاتی که از نظر علمی و روش شناختی مورد تایید قرار گرفته اند . جامعه آماری پژوهش را تشکیل داده اند . یعنی از همه طرح های پژوهشی ، پایان نامه ها و مقاله هایی که ملاک های درون گنجی داشته اند ، استفاده شده است . تعداد این تحقیقات ده عدد می باشد .

برای وارد کردن هر پژوهش در فراتحلیل ملاک های زیر مورد در نظر گرفته شده است

1-    موضوع پژوهش مداخله بازی درمانی اختلال نافرمانی مقابله ای باشد .

2-     بررسی در قالب یک پژوهش گروهی صورت گرفته باشد.

3-    پژوهش ها در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا انجام شده باشد

4-     تحقیقات به صورت آزمایشی و نیمه تجربی انجام شده باشد.

5-    پژوهش ها با استفاده از ابزارها و روش های معتبر و دارای ویژگی های روان سنجی مطلوب انجام شده باشد

6-    تمامی مداخلات شامل گروه کنترل و گروه آزمایش باشد

ملاک های خروج پزوهش هایی بودند که شرایط روش ناسی را نداشته اند یا به صورت موردی ، موروری ، همبستگی و توصیفی انجام شده بوند به همین منظور ابتدا باید آنچه که اندازه اثر نامیده میشود را در هر یک از پژوهش ها به صورت جداگانه محاسبه کرد . اندازه اثر بیانگر تفاوت استاندار شده بین میانگی نهای گروه آزمایش و کنترل است و برای محاسبه آن باید نسبت تفاوت میانگین نمرات گروه آزمایش و کنترل بر واریانس ادغام شده به دست می آید .

فرا تحلیل گران با داشتن مقادیر میانگی ، واریانس و انحراف معیار گروه ها ، قادر به محاسبه اندازه اثر هستند ، اما رایج ترین شاخص ها R وd هستند که اغلب d  برای تفاوت های گروهی و r  برای مطالعات همبتسگی به کار می روند. بنابراین با توجه به لیست تحقیقات انجام در زمینه  مورد نظر و مراجعه به آنها و با در نظر گرفتن معیارهای ذکر شده ،    پزوهش مورد تایید قرار گرفته اند که لیست تفضیلی همراه با اطلاعات توصیفی در جدول 1 و در جدول 2 آمده است در ابتدا پس از انتخاب مطالعات واجد شرایط ، آنها بر اساس تقدرم زمانی کد گذاری شده ند . تا فرایند انجام فرا تحلیل تسهیل شود . ابزارهای مورد استفاده در  تحقیقات نیز به عنوان یکی از معیارهای انخاب مورد نظر بوده است . عمده ابزارهای مورد استفاده عبارتند از پرسش نامه نشانه های مرضی کودک که یک ابزار درجه بندی رفتار است و بر اساس طبقه بندی ویرایش سوم  مجموعه تشخصیصی و آماری اختلال های روانی به منظور غربالگری 18 اختلال رفتاری و هجانی طراحی شده است . فرم والدین این سیاهه 97 گویه دارد که 18 اختلال را د ر11  گروه عمده قرار میدهد . ، مصاحبه تشخثیص بر اساس (dsm ) و مقایس درجه بندی کانرز کودکان و مصاحبه بالینی . مراحل اجرایی این فرا تحلیل بر اساس مراحل فراتحلیل هویت و کرامر(2005) انجام گرفته است . شایان ذکر است که دراین پژوهش منظور از مداخلات روان شناختی  آموزشی کلیه مداخلاتی  است که در آن بازی درمانی نقش داشته است و افراد تحت آموزش بازی درمانی نیز قرار گرفته اند .

روش احراز داده ها  به این صورت بوده که پژوهش هایی که روایی و پایایی ابزار آنها ضعیف بر آورد شده بود ، در فرا تحلیل وارد نشدند . البته در تمام پژوهش های مورد استفاده صرفا یک نوع درمان مورد بررسی قرار نگرفته است . از آنجایی که انواع بازی درمانی وجود دارد پژوهش های مختلف درمان های مختلف را به کار بردنده اند . برای به دست آوردن میزان اندازه اثر از نرم افزاری استفاده نشده است و محاسبات به صورت دستی انجام شده است

با توجه به تحقیقات انجام شده میزان تاثیر بازی درمانی مورد بررسی قرار گرفت جدول  میانگین اندازه اثر مطالعات را نشان میدهد . روش تبدیل  به صورت تبدیل r به zr  و d به  r  می باشد .

جدول 1 سیاهه تحقیقات انجام شده پیرامون بازی درمانی بر کاهش علائم اختلال نافرمانی مقابله ای

یافته ها

بر اساس داده های ارائه شده در گزارش هر یک از پژوهش های مورد نظر اندازه اثر اعمال الگوی درمانی روان شناختی – آموزشی محاسبه و در این راستا مراحل فراتحلیل هویت و کرامر (1388) پیش رفت با توجه به تحقیقات انجام شده میزان تاثیر درمان های روان شناختی – آموزشی بر بهبود عملکردهای اجرایی کودکان دارای اختلال نافرمانی مقابله ای مورد بررسی قرار گرفت . جدول 2میزان اثر کلی در نظر گرفته شده  که برابر با 94/0  می باشد که بر اساس آن میتوان گفت بازی درمانی بر کاهش علائم اختلال نافرمانی مقابله ای  تا حد قابل توجه و معنا داری اثر بخش بوده است .

جدول 2نتایج فراتحلیل اثر بخشی مداخلات بر کاهش علایم کلی اختلال نافرمانی مقابله ای

بحث

فراتحلیل با یکپارچه کردن یافته های به دست آمده از پژوهش های گوناگون دیدگاه جامع تری از میزان اثر متغیرها به دست میدهد . به بیان دیگر با در کنار هم قرار دادن یافته های به دست آمده از پژوهش های گوناگون افراد مختلف مورد بررسی قرار میگیرند .چنین یافته هایی در جوامعی مانند جامعه ما که گوناگونی بیشتری دارند مهمه تر است . زیرا این گوناگونی تفاوت بیشتری به همراه دارد .

یافته های به دست آمده از پژوهش حاضر نشان می دهد مداخله بازی درمانی بر کاهش علائم اختلال نافرمانی مقابله ای هماهنگ با جدول کوهن ، تاثیر بسیار بالایی داشته است (94/0=ES) این یافته ها تاکیدی است بر پژوهش های پیشین  میرزا حسینی حسن، میر باقری محبوبه ، کمالیان تهمینه  ،قاسم زاده عزیز رضا (1391) ، داگرتی (2006) زارع و احمدی (1386) ، جانسما و کامپ (2009) سپهریان (1392) ، تلادو (2001) ، آریاپور و اسکندی (1395) ، صفری (1393) همخوان می باشد

با توجه به اندازه اثر به دست آمده میتوان گفت مداخلات بازی درمانی برای کمک به کودکان دارای اختلال نافرمانی مقابله ای بسیار مفید خواهد بود .

از میان ده پژوهش انجام شده بیشترین میزان اثر مربوط به پژوهش داگرتی می باشد (54/3)  که در تحقیقات خود از تمامی بازی درمانی های موجود ودر بازه زمانی یک سال استفاده نموده است .

نبود یک بانک اطلاعاتی منسجم و منظم در کشور ، که مانع سهولت دستیابی به مقاله ها و پایان نامه های گوناگون در سراسر کشور می شود از محدودیت های جدی پژوهش حاضر و همچنین کلیه پژوهش های فراتحلیل می باشد . با توجه به این موضوع و همچنین نتیجه به دست آمده ازپژوهش دو پیشنهاد کاربردی ارائه میشود اول اینکه به وزارت علوم پیشنهاد میشود تا بانک اطلاعاتی منسجم و کاربردی را در اختیار پژوهشگران قرار دهدو سپس به موسسات آموزشی و دانشگاه ها پیشنهاد میشود تا به صورت جدی تری تکنیک های بازی درمانی را به دانشجویان خود باالخص در سطوح کارشناسی ارشد و دکترا آموزش دهند . همچنین به پژوهشگران آتی پیشنهاد میشد در پژوهش های آتی الگوهای درمانی دیگر نیز مورد مطالعه قرار گیرد و باهم مقایسه ای صورت گیرد.

منابع

1-     Baggerly, J. The Effects of Child-Centered GroupPlay Therapy on Self-Concept, Depression, and Anxiety of Children who are Homeless. Ph.D. Dissertation.University of South Florida 2009.

2-     Endler, N. S, Parker, J. D. A, Coping Inventory for Stressful Situations (CISS): Manual. Toronto: Multi- Health Systems1999.

3-     Glidin , L.M, Billings, F.J , jobe, M, Personality,coping style and well-being of parents rearing children with developmental disabilities. Journal of intellectual disability research, Dec 2006,50 (Pt 12):949-62.

4-      Isabel, N.J., Selye, H.. Further thoughts on “stress without distress”. Medical Times, 1976,104(11) 124-144.

5-    Brittany, C. H.. The children’s coping behaviorquestionnaire: development and validation. Faculty ofthe Louisiana State University and Agricultural andMechanical College. The Department of Psychology.Master of Arts thesis. University New Orleans, 2008.

6-     Jansma , P, Combs, C. S. The effects of fitness training andreinforcement on maladaptive behaviors of institutionalized adults, classified as mentally retarded, emotionally disturbed. Journal DevelopmentaNeuropsychology, 2009, 9, 207-224.

7-     Josefi, O., & Ryan, Y, Non-directive play therapy for young children with autism: A cases study. Clinical Child Psychology and Psychiatry, . 2004, 9, 533-551.

8-     Jones RT, Ollendick TH.. Risk factors for psychological adjustment following residential fire: The role of avoidant coping. J Trauma Dissociation2005. 6(2) 85-99.

9-     Kim, L.S, Sandler, I.N, Tein, J.Y, Locus of control as a stress moderator and mediator in children of divorce. mJ Abnorm Child Psychol, 1997, 25(2) 145-55.

10-   La Greca, A.M, Silverman, W.K, Vernberg, E.M, Prinstein, M.J. Symptoms of posttraumatic stress in children after hurricane Andrew: A prospective study. Journal of Consulting and Clinical Psychology 1996, 64,712-723

11-   Carver, C.S., Scheier, M.F., Weintraub, J.K.. Assessingcoping strategies:  A theoretically based approach.J Pers Soc Psychol, 1989, 56(2) 267-83.

12-   Dadsetan, P, (2010). Developmental Psychopathologyfrom infancy through adulthood. First edition.Tehran: Arasbaran(Persian).

13-   Ecott frydenberg, E, Promoting positive copingskills for rural youBenefits for at-risk young people.Interscience: Wiley. 2009.

.

14-   Lazarus, R.S., Folkman, S, Stress, appraisal, and coping. New York: Springer Publishing Company 1984.

15-    Luísa, P, Mota, A, Maria, R. Effects of two types of career interventions on students with different career coping styles. Journal of Vocational Behavior 2014, 85. (1) 115-124.

16- Piko, O. 2001). Gender differences and similarities in adolsents way of coping. Journal of psychological Record, 51, 223-236.

17- Sepehrian, F Study effect of EQ skills education on style of coping with stress in adolescents ofOromie city.Thesis for Master, Oromie University, 2007.

18- Schwarzer, R, Schwarzer, C, A critical survey of coping instruments. In Zeidner, M., & Endler, N.S. (Eds.), Handbook of coping (107–132). New York: John Wiley1996.

19-  Skinner, E. A., Edge, K., Altman, J., & Sherwood, H. 2003. Searching for the structure of coping: A review and critique of category systems for classifying ways of coping. Psychological Bulletin, 129, 216–269.

20- Spirito, A. 1996. Commentary: Pitfalls in the useof brief screening measures of coping. J Pediatr Psychol, vol. 21,no,4. PP.573-575.

21- Smith, S.L, Nancy, E, Tracy, S, Laurie, C, et al, Children’s coping strategies and coping efficacy: Relations to parent socialization, child adjustment, and familial alcoholism. Development and Psychopathology 2006, 2. 445-469.

22- Tellado, G. S.. An Evaluation Case: The Implementation and Evaluation of a Problem-Solving- Training Program for Adolescents. Eval program plan 2001,7(2) 179-188.

 
نویسنده: دکتر امیر میرزایی
روانشناس و مدرس دانشگاه