خودپنداره[1] را هسته اصلی خود آگاهی می دانند و آن تصوری است که هر کس نسبت به خویشتن دارد. به همان صورتی که افراد از دیگران، مکانها، و رویدادها بازنمایی ذهنی دارند، از خودشان نیز بازنمایی ذهنی دارند. خودپنداره از آن جایی اهمیت دارد که بر چگونگی احساس و رفتار فرد تاثیر می گذارد. اجزای خودپنداره که هر یک به نحوی در عرصه های گوناگون عملکردی ما موثرند عبارتند از:
v خود جسمانی یا تن انگاره: ظاهر جسمانی و اینکه چگونه به نظر می رسیم
v خود جنسیتی: آگاهی شخص از طبیعت زیست شناختی خود و پذیرش آن به عنوان مرد یا زن
v خود اجتماعی: تصویری از خود که فرد عقیده دارد دیگران او را آنچنان می بینند
v خود فکری: گاهی ما خودمان را بر اساس نظرات، اندیشه ها، باورها، و اعتقاداتمان می شناسیم
v خود هیجانی یا عاطفی: به مجموعه احساسات و هیجانات مثبت و منفی ای اشاره دارد که معمولا همراه فرد بوده و در زندگی روزمره اش به طور مستمر تجربه می شود
v خود عملی: مجموعه ای از الگوهای رفتاری، عادات، توانایی های عملی، و مهارتهای فرد است
v خود اخلاقی: مجموعه ای از ارزشها، بایدها و نبایدهای درون فرد که معیار قضاوت وی در قبال رفتار خود و دیگری هستند
v خود معنوی: احساس تعلق به یک قدرت برتر و وجود مقدس، معنایی برای زندگی قائل است
v خود ممکن: تصویری آشکار، شخصی، و آینده نگرانه از خودمان است که انعکاسی از امیدها، ترسها و خیالپردازیهای ماست
v خود ارزشمندی و عزت نفس: در واقع جنبه ای هیجانی خودپنداره و نگرش مثبت یا منفی فرد نسبت به خودش می باشد. ارتباط بین حرمت خود با سازگاری روانی و خودکارآمدی مورد تایید محققین قرار گرفته و نشان داده که موفقیت افراد در تحصیل، تعاملات و روابط اجتماعی، و توانایی حل مسائل ناشی از میزان حرمت نفسی است که شخص از آن برخوردار است. از آن جایی که عزت نفس حاصل خودپنداره و احساس ارزشمندی است لذا قدم اول در ارتقاء عزت نفس کمک به فرد در ارزیابی خود و درک نقاط قوت و ضعف ارزشمندی هایش است. برای مثال مقایسه اجتماعی اگر چه می تواند یکی از راههای شناخت خویشتن و حتی ایجاد انگیزه باشد، اما چنانچه نتیجه این مقایسه موجب احساس بی ارزشی در فرد گردد منتهی به کاهش عزت نفس می گردد.
تمرینها و فعالیتهای حوزه دانش خویشتن عبارتند از:
مصاحبه با خود- چک لیست خودآگاهی- صندلی سخنگو- دفترچه یادداشت- آزمون تکمیل جملات ناقص- زندگی نامه شخصی- نمودار زندگی- تصویر تن ایده آل- ارزیابی ترسها- وارسی رویاها- تمرین آینه- آزمون فهرست صفات و ...
نویسنده: زهرا خیّر، دانشجوی دکتری تخصصی روان شناسی دانشگاه اصفهان.